धौलागिरी बहिरा विद्यालय व्यवस्थापन समितिका सदस्य केबी राना मगर हालै नेपाल सरकारबाट धौलागिरी अञ्चल अस्पताल व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष नियुक्ति हुनु भएको छ । चार दर्शकभन्दा लामो समय समाजसेवीका रुपमा काम गर्नुभएका राना मगर आदिवासी जनजाति र दलित समुदायका लागि निकै सक्रियभएर काम गर्नु भयो । नेपालमा पहिलो पटक बहिरा विद्यार्थीहरुका लागि स्कूल संचालन गरी २ सय ७५ भन्दा बढी बहिरा विद्यार्थीहरुका लागि खाना बस्न सहित निशुल्क रुपमा पठनपाठन गदै आउनु भएका राना मगरले दलित समुदायको हक अधिकार स्थापित गर्न बगलुङ्ग जिल्लामै खरो व्यक्ताको रुपमा चिनिनुहुन्छ । २०४६ सालभन्दा अघि जातीय छुवाछूतको मुद्दालाई समधान गर्न दलित र गैरदलितबीच अभियान संचालन गर्नुभएका रानामगरसँग दलित अनलाइन डटकमले गरेको कुराकानीको बाँकी अंश ।
आज भन्दा ४० वर्ष अघिको घटनाहरुलाई कसरी सम्झनुहुन्छ ?
म पनि एउटा मगर परिवारमा जन्मेको एउटा साधारण व्यक्ति हो । हुन त मेरो बेसिक एडुकेशन साउथ इन्डियामा भयो । साउथ इन्डियामा पनि दलितहरु भनेर पनि सुन्ने गर्थै त्यहाँ । तर खास चासो चाहि लिने थिइन् त्यतिवेला । त्यहाँ आइआर भन्ने ठुलो जाति थियो । त्यसपछि म नेपाल आएपछि मेरो आफनो छुटै गाउँ थियो, कामी थलो भन्ने । म छक्क परेँ त्यो गाउँ देखेर । त्यसपछि यो कामी थलो के हो ? बा भनेर सोधे । मेरो नेतृत्वमा त्यो कामी थालेमा गए । त्यहा गएर मैले दुई तीनवटा कुरा देखेँ । हाम्रै मेरै पुर्खाहरुले विष्टहरुहरु कमाउने, हतियारहरु बनाएबापत केहि बाली पाउने देखेँ । विष्टहरु भन्नेहरुले नै त्यो दबाउने खोजेको पाइयो । दलित बन्धुहरु त्यतिबेला शिक्षित हुदैनथे त्यतिबेला । एक दुई क्लास मात्र पढेको पनि देख्दिनथे । त्यो हेरेपछि मलाई नराम्रो लाग्यो र मैले यसरी मानव मानव बीचमा नै यस्तो गरिनु हुन्न भन्ने व्यक्तिगत फिलिङ जाग्यो र यसलाई हटाउन कसरी गर्ने त भन्ने लाग्यो । मुखले भनेर भएन पहिला आफुले व्यवहारमा देखाउनु पर्यो भन्ने लाग्यो । त्यसपछि म आफै व्यवहारमा उत्रिए । त्यसको लागि म फेरी कामी थलो भन्ने गाउँ गएँ । त्यहाँ गाउँमा सबै भन्दा गरिब विश्वकर्माको घर म गए । बुढाबुढी बस्नुभएको थियो । पानी माग्दा मलाई उहाँहरुले धेरै बेर पानी दिनुभएनन् । पछि धेरै बेर पछि मलाई दुध डुबाएर पानी दिनुभयो । मैले मानिन । मलाई पानी नै चाहिन्छ दिनुहोस् भने । त्यसपछि पानी दिनुभयो, र मैले खाएँ । त्यसमा दुई वटा कुरा रहेछ । एउटा पानी पनि अलि धमिलो र अर्को वरिपरीका मान्छेहरुले केहि भन्छन् की भनेर गाली बाट बचाउनलाई त्यसो गर्नुभएको रहेछ । शिखदेव भन्ने अर्को वस्तीमा पनि दलितहरु धेरै देखे र त्यहाँ गएर पनि उहाँहरुको लागि छुवाछूत जस्तो कार्य रोक्ने काम गरे । दलितहरुमा आइसोलेटेड थियो । उहाँहरुलाई उही दशै तिहारमा मात्रै अरु जातसँग केहि नजिक गराए पनि अरु बेला टाढा नै राखिन्थ्यो । मैले त्यतिबेला पनि भनेको थिएँ, यो कार्य हुनुहुँदैन । मेरो पहलमा यो बस्तीमा पनि मैले मिक्सिङ गरेर राख्नुपर्छ भनेर अभियन थाले , त्यो सफल भयो ।
दलित बन्धुहरु त्यतिबेला शिक्षित हुदैनथे त्यतिबेला । एक दुई क्लास मात्र पढेको पनि देख्दिनथे । त्यो हेरेपछि मलाई नराम्रो लाग्यो र मैले यसरी मानव मानव बीचमा नै यस्तो गरिनु हुन्न भन्ने व्यक्तिगत फिलिङ जाग्यो र यसलाई हटाउन कसरी गर्ने त भन्ने लाग्यो । मुखले भनेर भएन पहिला आफुले व्यवहारमा देखाउनु पर्यो भन्ने लाग्यो ।
त्यतिबेला दलित समुदायको पक्षमा काम गर्दा तपाईमाथि केहि घटनाहरु घटेका थिए ?
मैले देखेको हाम्रो नेपाली समाजको ठुलो मान्छे, जान्ने मान्छेले राम्रो गरे पनि नराम्रो गरे पनि त्यसको प्रतिकार गर्न सक्दो रहेनछ । जस्तो मैले दलितकोमा गएर पानी खाएँ कसैले केहि गरेन । किनकी मैले हाम्रो समुदायमा सबैको भलो गरदिएको छु । देशमा अलि ठुलाठालु भनाउँदाहरुले गर्ने हो भने यो सम्भव छ । खाली मुखले भन्छन् , एक्शनमा छैन । बाहिर ठुलो ठुलो कुरा गर्ने भित्र नगर्ने प्रवृक्तिले गर्दा दलितहरुमाथि भेदभाव भइरहन्थ्यो । मेरो विरोधमा त्यतिवेला केही बोल्नसक्ने अवस्था थिइएन । मैले मेरै घरमा दलित समुदायकी युवतीलाई भान्से राखेँ । उनले पकाएको सबैलाई खान लगाएँ । पछि उनले एसएलसी पास गरिन् र मेरै घरबाट बिहे गरेर पठाइदिएँ ।
पहिलाभन्दा अहिले दलित समुदायमाथिको छुवाछूते झनै बढेको हो ?
व्यवहारमा चाहि मैले केही मात्रामा फरक देखेको छु । चलिस वर्ष अघि त चरम भेदभाव नै थिए तर अहिले व्यवस्था पनि चेन्ज भयो । नयाँ जेनेरेशन जन्मिए । २५ प्रतिशत जति चेन्ज चाहि आएको छ ,तर म यतिले खुशी छैन । अहिले जो अलि पढेलेखका छन् ,राजनीतिक रुपमा लागेको मान्छेहरुले पनि आफनो घोषणापत्रमा समेत अब भेदभाव गर्न हुदैन भनेर लेखेका पनि छन् ,उनीहरुले पनि प्रयास चाहि गरेका छन् । तर व्यवहारमा छैन । अझै पनि ठूला जातिका मान्छेले आफुले छुवाछूतका व्यवहार नगरे पनि बा–आमाहरु रिसाउने पो हुन की भन्ने पनि छ । उनीहरुको माइन्डमा चाहि स्ट्राइक गरेको छ । यहाँ अझै पनि ब्राहमणहरुले कब्जा गर्दै आइरहेका छन् । हिजो राजा हुँदा पनि र आज देशमा लोकतन्त्र आइसक्दा पनि । त्यसैले यिनैका सन्तानहरु त हुन नी अहिलेका ठुला शिर्ष नेताहरु पनि । प्रधानमन्त्री केपी ओली, प्रचण्ड ,बाबुराम भट्टराई , माधवकुमार नेपाल शेरबहादुर जस्ता शिर्ष नेताहरुले चाहेमा दतिलहरुलाई आपनो घरमा लगेर छुवाछुत मुक्त राष्ट्र घोषण कुरालाई व्यहारिक कार्यान्वयनमा लाग्नु पर्यो नि ?
दलित समुदायका पक्षमा लेखिएका कानुनहरु कार्यान्वयन भएको अनुभूति तपाईले गर्ने सक्नुहुन्छ त ?
जति पनि उच्च पोष्टहरु छन् त्यसमा सबै तागाधारीहरु मात्रै छन् । जबसम्म यो मुलुकमा तागाधारीहरु कि पोष्टमा हुन्छन् तबसम्म यिनीहरुले माइनेट्ली समाजलाई हेर्दैनन् । यो निश्चित छ । तर कुनै दिन आउला । तर अहिलेसम्म हेर्दा त्यस्तो देखिएको छैन । कानुन बनाउने यिनीहरु नै हुन् । लागु नगर्ने पनि यिनीहरु नै हुन । तर लागु गर्दैन किनकी यिनीहरु आफै तागाधारीहरु हुन् । उदाहरणको लागि जनार्दन नेपाल भन्ने डाइरेक्टर जेनरल त्यसबेला शिक्षा विभागको हुनुहुन्थ्यो । अनि उहाँ पनि बा्रहमण तागाधारी मान्छे । जसको मा म गए बहिराहरुको लागि । डाइरेक्टर साहेब यिनीहरको लागि छुटै स्कुल खोल्दिनुपर्छ, यिनीहरु सुन्नेहरुसंग बसेर पढ्न सक्दैनन् । उनीहरुको भाषा थाहा छैन । सुन्दैन बोल्दैन भन्दा उहाँले के भन्नुभयो भने केवी जी त्यसो नभन्नुस् । यो समावेशी हो । ती बहिराहरुले पनि सुन्ने स्कुलमा पढाउनुपर्छ । मैले भने त्यो कुर्सीमा बसेर तपाईले बहिराको समस्या बुभmनुहुन्छ डिजी साब ? । यिनीहरुलाई छुटै स्कुल चाहिन्छ भनेर मैले जोड गरेँ । पछि उहाँले आफनो असिस्टेन्ट बोलाएर यो स्कुल खोल्नको लागि अनुमति दिए र २०६३ सालदेखि ०७४ सालसम्म त्यो मान्छे बाग्लुङ गएन । पछि १२ वर्षपछि त्यो स्कुलमा गएर उसले चित खायो र मैले राम्रो काम गरेछु भनेर सबै सामु भन्यो । यसरी उनीहरुले दिदैनन् तपाई हामी लड्ने हो ।
यहाँ अझै पनि ब्राहमणहरुले कब्जा गर्दै आइरहेका छन् । हिजो राजा हुँदा पनि र आज देशमा लोकतन्त्र आइसक्दा पनि । त्यसैले यिनैका सन्तानहरु त हुन नी अहिलेका ठुला शिर्ष नेताहरु पनि । प्रधानमन्त्री केपी ओली, प्रचण्ड ,बाबुराम भट्टराई , माधवकुमार नेपाल शेरबहादुर जस्ता शिर्ष नेताहरुले चाहेमा दतिलहरुलाई आपनो घरमा लगेर छुवाछुत मुक्त राष्ट्र घोषण कुरालाई व्यहारिक कार्यान्वयनमा लाग्नु पर्यो नि ?
बहिरा स्कुल र दलित बहिराहरुको लागि इनिसियसन लिनुको मुख्य उद्देश्य के थियो ?
जसरी ठुलो मासमा दलितहरु हेला हुन्थे । सानो मासमा चाहि अपांगहरु हेला हुन्थे । दलितहरु चाहि समाजबाट केही हेला पाए पनि परिवारबाट माया पाउथे तर अपांगहरु चाहि परिवार भित्रबाटै नैै हेला पाउथे । दलितहरुलाई भन्दा पनि अझै अपांगहरुलाई धेरै पीर थियो । समाजबाट हेला हुने त परै जाओस् , घरभित्रै बाट उनीहरु हेला हुन्थे । एकजना बहिराभाइले नै आएर भने र आफूहरुलाई स्कुलको आवश्यक रहेको र आफृले पनि आइए वीए पढ्न सक्ने भन्यो । उनीहरुको पनि आफनै भाषा हुने कुरा पनि भन्यो र मैले उनीहरुलाई सहयोग गर्ने वचनसहित काम गरे र आज डिप्लोमा सम्म त्यो स्कुलमा पढाइ हुन्छ । यो स्कूलमा करिब एक सय ७४ जना दलित विद्यार्थीहरु छन् । म निशुल्क पढाएको छु । २ सय ७५ विद्यार्थीहरुले फ्रि खान्छन् । फ्रिमा बस्छन् । यस्तो सुविधा जबसम्म सरकारले गाउँ गाउँमा दिदैन तबसम्म दलित समुदायमाथि उठ्न सक्दैनन् । फ्रि शिक्षाको व्यवस्था हुनुपर्यो भनेर मात्र हुँदैन । उनीहरुलाई खान पनि व्यवस्था गरिदिनुपर्यो । खाली आर्दशको कुरा गरेर मात्र हुदैन । भोको पेटलाई भर्नलाई सहयोग नगरेसम्म र आर्थिक अवस्थामा दलितलाई सबल नबनाइकन खाली शिक्षाको रटान लगाउनु बेकार छ । यो दायित्व तपाई हाम्रो पनि हो भनेर मैले सुरुवात गरेको मात्र हुँ ।
दलितको पक्षमा बनेको कानुनलाई लागू गर्ने के गर्नुपर्ला ?
आदेश होइन ब्यहारिक रुपमा अब हामी लड्नुपर्छ । दलित समुदायका पक्षमा यति धेरै कानुनहरु लेखिएको छ , कि कार्यान्वयन गरे अझै भन्दा २० वर्ष अघि नै दलितमाथिको उत्पीडन बन्द हुन्थ्यो । तर कार्यान्वयनमै समस्य छ । यो तागाधारीहरुले विभेदकारी संरचनाको निर्माण रमाएका छन् । उनीहरुले नचाहर्दासम्म दलितमाथिको थिचोमिचो अझै कामय रह्न्छ । तागाधारीहरु सबैले बोल्छन् तर एक्शनमा नै जान चाहन् । अनि कसरी हुन्छ । आजभोली हरेक राइट्स छ । अब यिनीहरुलाई मान्ने त एउटा नियम कानुनले नै हो । धार्मिक हिसाबले त यिनीहरु मान्दै मान्दैनन् । धर्मको नाममा त हो नी यस्तो विभेद गरेको ।
यो तागाधारीहरुले विभेदकारी संरचनाको निर्माणमा रमाएका छन् । उनीहरुले नचाहर्दासम्म दलितमाथिको थिचोमिचो अझै कामय रह्न्छ । तागाधारीहरु सबैले बोल्छन् तर एक्शनमा नै जान चाहनन् ।
त्यसले यसलाई सुधार गरेर लैजानुपर्यो । हुन त बोल्नु पनि राम्रै हो । ठुलो मान्छे बोल्यो भन्छन् तर बोलेर मात्र हुँदैन । बोल्न चाहने, बोल्न सक्नेहरुले त्यसलाई व्यवहारमा पनि उतारे भने बल्ल अरुलाई पनि सहज हुन्छ । अरुलाई त्यसलाई गर्नलाई पनि नमुना गर्न सजिलो हुन्छ । अब बोल्नेमा मात्र सिमित हुने, व्यवहारमा चाहि लुकेर हिंड्ने हो भने त्यो व्यर्थ हुन्छ । उही झुक्याउने कुरा मात्र हो । दलितहरुलाई एकछिन मक्ख पार्ने कानुन बनाए जस्तो गर्न तर व्यवहारिक रुपमा कार्यान्वयन नगर्ने प्रवृति विरोध गदै बनेको कानुनलाई कार्यान्वयन गराउन अभियन चाल्नुपर्छ ।
Leave a Reply